Bywurkingen

Gemoterapy hat net allinne ynfloed op de kankersellen, mar ek op de sûne lichemssellen. Hjirtroch kinne bywurkingen ûntstean. Guon minsken hawwe dêr in protte lêst fan, oaren merke dêr hast neat fan. It him foardwaan fan bywurkingen en de earnst dêrfan seit neat oer it effekt fan de behanneling op de sykte. Wy jouwe ûndersteande ynformaasje sadat jo by mooglike bywurkingen witte hoe ’t jo dêr it beste mei omgean kinne en wannear’t jo kontakt opnimme moatte mei it sikehûs.

Mear ynformaasje kinne jo fine yn de KWF brosjuere “Chemotherapie”.

Fermindere sin oan iten en mislikens

Tsjintwurdich binne mislikens en spuien meastal goed foar te kommen mei medisinen. Wannear’t jo dochs lêst krije fan dizze bywurkingen, bepraat dat dan mei jo dokter of ferpleechkundige. Hy/sy kin jo advizen of medisinen jaan om de mislikens en/of it spuien tsjin te gean.

Foar de behanneling fan mislikens en spuien is it wichtich te witten wat de oarsaak is. It is dêrom goed om by te hâlden:

• Op hokfoar tiidstip jo lêst hawwe fan mislikens en/of spuien.
• Oft der in ferbân is mei iten of drinken.
• Oft jo in protte of in bytsje spuie.
• Hoe’t it spui derút sjocht.
• Oft de mislikens en/of it spuien gearhinget mei jo hâlding.
• Hokfoar oare ferskynsels foarkomme, bygelyks toarst, pineholle, in dikker wurdende búk.

Krije jo te meitsjen mei fermindere sin oan iten of mislikens, dan kinne jo ek sels jo ytgewoanten oanpasse. Wy jouwe in oantal tips:

• Jo hoege it iten net te forsearjen. Better kinne jo de “skea” ynhelje troch tusken de kueren troch goed te iten.
• Yt bygelyks op tiidstippen dat jo minder mislik binne, eventueel nachts as jo wekker binne.
• It is wichtich dat jo wylst jo de kuer dogge, in protte drinke omdat der ekstra ôffalstoffen út it lichem ferwidere wurde moatte. Drink dêrom deistich 10-15 kopkes focht. Te min drinken kin in mislik gefoel fergrutsje en bydrage oan in fize smaak yn ‘e mûle.
• It sjen fan in grut board iten is faak ûntmoedigjend. Besykje de grutte fan it miel ôf te stimmen op jo sin oan iten.
• Brûk by foarkar geregeld lytse mielen. In lege mage kin nammentlik ek in mislik gefoel jaan.
• Waarme gerjochten kinne tsjinstean. In alternatyf is bygelyks in kâlde salade as miel. Dizze  smakket gauris better en is like sûn.
• As jo spuit hawwe, lit de mage dan wer stadichoan wenne oan fêst iten. In tip is om bygelyks mei in moalkoekje te begjinnen.
• Besykje of it drinken fan net te kâlde cola helpt.

Mei de behanneling wurdt by elke kuer jo gewicht metten. In feroaring yn gewicht kin oanlieding wêze om de diëtiste yn te skeakeljen. Soms nimt it gewicht ta wannear’t jo de behanneling krije. Jo dokter of ferpleechkundige kin mei jo neigean wat de oarsaak hjirfan is en of der in reden is om wat te dwaan oan dizze gewichtsferoaring.

Feroaring fan smaak

Wannear’t jo smaak feroaret, kin dat liede ta it minder sin oan iten ha. Wat jo dwaan kinne is in soad ferskillende produkten probearje. As jo mar in bytsje priuwe, is it ekstra wichtich dat it iten der goed útsjocht.

Yn de brosjuere  “Voeding bij  kanker” fan KWF Kankerbestrijding fine jo wiidweidige tips oer goed iten by en nei de behanneling. Jo fine dizze folder yn it ynformaasjepakket dat jo fan de ferpleechkundige krigen ha by it ynformaasjepetear.

Yrritaasje en/of ûntstekking fan it mûleslymflues

Goede mûlehygiëne is wichtich by it foarkommen fan problemen fan it mûleslymflues.

Inkele oanwizings binne:

• Poets fjouwer kear deis (nei de mielen en foar it sliepen) jo gebit mei in sêfte toskeboarstel en fluoride toskeguod.
• Smar jo lippen fjouwer kear deis tin yn mei faseline út in tube of in lippebalsem. Sa ûntsteane der minder gau barstkes.
• Wannear’t jo in gebitsproteze drage, soargje dan foar in goed passende proteze en doch dizze by foarkar nachts derút. Poets regelmjittich de kaak-wâlen mei toskeguod.
• As jo lêst hawwe fan in droege mûle kin it helpe om faak lytse bytsjes te drinken.
• Spiel jo mûle eventueel alle dagen fjouwer oant seis kear mei in sâltoplossing; kamilletee kin ek helpe.
• Wês foarsichtich mei floss, reagers of toskestokjes om wûntsjes of bliedingen foar te kommen.
• By guon soarten cytostatica kin by it behanneljen it mûleslymflues kuolle wurde mei iisblokjes.
• Wannear’t der blierkes of oare seare plakjes yn jo mûle ûntsteane, lit dizze dan oan jo dokter sjen.

Bringe jo in (kontrôle)besyk oan jo toskedokter of mûle-hygiëniste? Meld dan altiten dat jo in behanneling krije. Sjoch hjirfoar ek it stikje: ”It besykjen fan de toskedokter of de mûle-hygiëniste” ûnder “Oandachtspunten by de behanneling”.

Wurgens/fermindere enerzjy

By de behanneling fan kanker kinne jo lêst krije fan wurgens en kondysjeferlies. Dizze wurgens nimt meastal ta yn ‘e rin fan de behannelperioade. Ek nei de behanneling kin de wurgens bestean bliuwe. In protte minsken hawwe oanstriid om rêst te nimmen, om de wurgens safolle as mooglik foar te kommen. Ut wittenskiplik ûndersyk blykt krekt dat bewegen in posityf effekt hat op wurgens en kondysjeferlies. It advys is dan ek om lichaamlik aktyf te wurden – of te bliuwen – foarôfgeand en wylst jo de behanneling krije. Jo hoege hjirfoar net yntinsyf te sporten. Kuierjen en fytsen yn in flink tempo kinne ek soarchje foar de goede lichaamlike ynspanning. Mear ynformaasje fine jo yn de brosjuere/webside “Bewegen tijdens de behandeling van kanker” en de brosjuere: “Vermoeidheid na kanker”. Sjoch ek haadstik 10.

Tin hier of hierútfal

Guon, mar grif net alle, gemokueren , kinne hierútfal feroarsaakje. Net allinne it hollehier, mar ek eachteisters, wynbrauwen, okselhier en skamhier kinne útfalle. Faak is der min wat oan te dwaan as it hier tinner wurdt of útfalt. Meastal begjint jo hier wer te groeien wannear’t jo de behanneling efter de rêch hawwe. Soms sels al ûnder de behanneling.

In tal tips foar de fersoarging fan jo hier:

• Fersoargje it hier foarsichtich: waskje it mei lei wetter en brûk in mylde shampoo en in krêmspieling. Droegje it hier foarsichtich.
• Jo kinne better gjin permanint nimme of it hier fervje, dit foarmet nammentlik in ekstra oanslach op jo hier.
• By in protte hier útfal tagelyk kin de hollehûd gefoelich en/of pynlik wêze.

Foar it begjin fan de kuer kinne jo in oantal stappen nimme:

• Foar oanfang fan de behanneling besprekt de ferpleechkundich konsulint onkology mei jo of in hierwurk nedich wêze sil.
• Nim kontakt op mei jo fersekeringsmaatskippij wat de fergoeding fan in hierwurk oanbelanget. Jo kinne by jo fersekering ek in list krije fan kappers mei wa as hja in kontrakt ha.
• Jo kinne it bêste yntiids (dus foardat it hier begint út te fallen) in (frijbliuwende) ôfspraak mei de kapper meitsje sadat hy/sy jo eigen hierdracht sjen kin.
• In protte minsken fine it nofliker it hier koart knippe te litten foardat it begjint út te fallen.
• Der binne ek alternativen foar in hierwurk, bygelyks in mûtske, holledoek, pet of hoed.

It kuoljen fan de hollehûd

Yn de Fryske sikenhuzen is der de mooglikheid foar it kuoljen fan de hollehûd mei de Coldcap. De Coldcap wurdt brûkt om ferlies fan hier troch de gemoterapy foar te kommen of te beheinen. Troch it kuoljen fan de hollehûd fernauwe de bloedfetten en kin de cytostatica de hierwoartels minder goed berikke. It sukses fan de behanneling fan de Coldcap hinget ûnder oaren ôf fan it cytostaticamiddel dat jûn wurdt.

Jo kinne mei jo spesjalist of ferpleechkundich konsulint onkology beprate of kuolje fan de hollehûd yn jo situaasje mooglik is.

Feroaring fan it patroan fan nei it toilet gean

Guon minsken krije lêst fan diarree troch de kuer. Yn dat gefal is it wichtich dat jo minimaal twa liter focht op in dei nimme om it ferlies oan focht oan te foljen. By diarree ferlieze jo ek sâlten; jo kinne dat oanfolje mei it drinken fan bûljon, tomatesop of grientesop. It is nofliker om faak lytse mielen te brûken. Nim dan gjin “gasfoarmjende” fiedingsmiddels, lykas koal, sipel en prei. Foegje, mar net te folle, sûker ta oan jo iten of yn tee of kofje. Hawwe jo langer as twa dagen diarree? Oerlis dan mei de ferpleechkundich konsulint onkology (sjoch in “Teams en Gong fan saken”).

Guon minsken ha troch de kuer krekt lêst fan ferstopping of obstipaasje. Ek dan is it wichtich dat jo minimaal twa liter drinke op in dei. Brûk sa folle mooglik fezelryk iten: it iten fan brúne- of folkoaren bôle, griente en fruit stimulearret de terms. Hawwe jo langer as twa dagen net poept, oerlis dan mei de ferpleechkundich konsulint onkology (sjoch in “Teams en Gong fan saken”). Yn de brosjuere “Voeding bij kanker” fan it KWF fine jo mear tips.

De wurking fan it bienmoarch

Bienmoarch is wichtich foar it oanmeitsjen fan bloedsellen (wite en reade bloedlichemkes en bloedplaatsjes). Om de wurking fan de cytostatic op jo bienmoarch en de oanmaak fan de bloedsellen yn ‘e gaten te hâlden, wurdt faak foar de gemokuer jo bloed kontrolearre.

Wannear’t de oanmaak fan bloedsellen fersteurd is kinne de folgjende ferskynsels optrede:

• In lytser oantal wite bloedlichemkes (leukocyten) jout in ferhege kâns op ynfeksjes. Dizze kâns is it grutst 7-14 dagen nei de kuer. Koarts kin in teken wêze fan in ynfeksje. Nim dêrom by koarts boppe de 38 C kontakt op mei jo dokter of ferpleechkundige. In ynfeksje dy’t net behannele wurdt kin slim ferrinne. Mear ynformaasje hjiroer fine jo ûnder “Redenen om te warskôgjen”.
• In lytser oantal bloedplaatsjes (trombocyten) jout in ferhege kâns op blauwe plakken, in bloednoas en/of bliedend toskfleis. Redenen om de dokter of de ferpleechkundich konsulint onkology te warskôgjen binne: jo krije spontaan blauwe plakken of jo ha regelmjittich in bloednoas dy’t jo min stjelpe kinne of in bloednoas dy’t langer duorret as 30 minuten. Mear ynformaasje hjiroer fine jo ûnder “Redenen om te warskôgjen”.
• In lytser oantal reade bloedlichemkes (erytrocyten) jout kâns op bloedearmoede. Dit kin klachten jaan fan wurgens, dûzeligens, swarte flekken foar de eagen, hertkloppings, en it gau efter de pûst wêze. Mear ynformaasje hjiroer fine jo ûnder “Redenen om te warskôgjen”.

Brânerige en trienjende eagen

In lyts oantal pasjinten krijt troch de kuer klachten fan de eagen, lyksas brânerige en trienjende eagen. Minsken mei kontaktlinzen binne hjir gefoeliger foar. Soenen jo  lêst krije fan jo eagen dan kinne jo dit it bêste besprekke mei jo spesjalist. Dizze kin jo eventueel eachdrippen foarskriuwe.

Droege hûd

Under ynfloed fan de medisinen kin jo hûd droech en/of skulferich wurde. Jo kinne in fette krêm of oalje brûke om dit safolle mooglik tsjin te gean. Ek kin jo hûd gefoeliger wêze as gewoanlik en gauwer ferbaarne yn de sinne. By bleatstelling oan de sinne wurdt in sinnebrânkrêm mei minimaal in beskermingsfaktor 30 advisearre. Tink hjirby ek oan it dragen fan in hoed of in pet om jo hollehûd te beskermjen. Lang sinnebaaien wurdt de earste 6-8 wiken nei de ein fan de gemoterapybehanneling ôfret.

Foar mear ynformaasje kinne jo de brosjuere “Verstandig zonnen” van de KWF Kankerbestrijding rieplachtsje of www.lookgoodfeelbetter.nl foar tips oer de fersoarging fan hûd en neilen.

Hân/foet syndroom

Guon cytostatica kinne it hân/foet syndroom feroarsaakje. Dit is in reaksje fan de hûd fan de hânpalmen en de foetsoalen. Jo dokter of ferpleechkundich konsulint onkology  kin jo fertelle of jo dizze cytostatica krije. Klachten dy’t by in hân/foet syndroom optrede kinne binne:

• Jokte
• Pine of gefoeligens
• Readens
• Skilferjende of ferfeljende hûd
• Opsette
• Blieren
• Ynfeksjes

As jo lêst krije fan dizze klachten, is it wiis om sa gau mooglik kontakt op te nimmen mei de spesjalist dy’t jo behannelet of de ferpleechkundich spesjalist onkology (ek yn it wykein). Sjoch ek “Redenen om te warskôgjen”.

Ynfloed op de menstruaasje

De medisinen dy’t by in gemokuer jûn wurde, kinne feroarings jaan yn it ferrin fan de menstruaasje. Dit wikselt fan “in kear oerslaan” oant fuortbliuwe en kin ek

oergongsklachten meibringe. Ek kin de menstruaasje heftiger wêze as normaal. Nei it beëinigjen fan de behanneling kin de menstruaasje wer op gong komme. Mar gemoterapy kin ek as gefolch ha dat de menstruaasje net wer weromkomt en jo yn de oergong komme.

Fruchtberens

Sawol by manlju as by froulju kinne cytostatica de fruchtberens ferminderje. Meastal wurdt dit wer better. Wannear’t jo yn de fruchtbere leaftiid binne, oerlis dan mei jo spesjalist hokker konsekwinsjes de behanneling foar jo hat. Jo kinne mei de spesjalist ek oerlizze oer it brûken fan antykonsepsjemiddels.

Ynfloed op de seksualiteit

Troch bywurkingen fan de kueren en de sykte sels kin sin hawwe yn frijen fermindere wêze. It ferlet fan leafdefolle oandacht en inoar oankrûpe kin krekt tanimme. In praktysk punt foar froulju is dat troch de medisinen de fagina droeger wurde kin. By it frijen kin dan in glydmiddel brûkt wurde, bygelyks Sensilube. By manlju kinne har fersteuring yn de ereksje foardwaan. Hingje der net tsjinoan problemen op dit gebiet te besprekken mei jo dokter of de ferpleechkundige. Yn de brosjuere “Kanker en seksualiteit” van de KWF Kankerbestrijding kinne jo mear lêze oer dit ûnderwerp. Jo kinne dizze brosjuere krije fan de ferpleechkundich konsulint onkology.

Omgean mei produkten fan de útskieding yn de thússituaasje

Oant in wike nei dat jo de cytostatica krigen ha, kinne der ôfbraakprodukten yn jo urine of poep foarkomme. Dizze ôfbraakprodukten binne fergiftich. Derom jouwe wy hjirûnder oanwizing hoe’t jo hjir thús it bêste mei omgean kinne. Hoe lang der ôfbraakprodukten yn jo urine of poep foarkomme ferskilt elke cytostaticakuer. De ferpleechkundich konsulint onkology besprekt dit mei jo. Yn spui kinne oant twa oeren nei it ynnimmen fan cytostaticatabletten resten fan cytostatica foarkomme.

Flibe, swit en faginale ôfskieding leverje by normale omgong gjin risiko op. Wol wurdt advisearre om de hiele perioade dat jo gemoterapy krije in kondoom te brûken by it frijen om it risiko op bleatstelling oan cytostatica-ôfbraakprodukten en it risiko op ynferwachting reitsjen (wannear fan tapassing) foar te kommen.

It is better foar jo en jo húsgenoaten om net yn kontakt te kommen mei útskiedings-produkten. Dit kin troch inkele hygiënyske maatregels te treffen.

• Gean safolle mooglik sels en nei itselde toilet.
• Manlju pisje sittend om foar te kommen dat drippen bûten de toiletpot telâne komme. It is ek sa dat der by it pisjen in fine dize ûntstiet jo net sjen kinne, mar dy’t wol rûnom it toilet telâne komme kin.
• Spiel altiten twa kear troch mei in sletten deksel.
• Meitsje it toilet ien kear deis skjin mei in neutraal middel lykas allesreiniger of griene sjippe. Brûk hjirfoar gjin gloar.
• Wannear ‘t der in kâns is om yn oanrekking te kommen mei spui, urine of poep, draach dan plestikwanten dy’t jo fuortgoaie kinne.
• Klean en bêdeguod dat fersmoarge is mei spui, urine of poep apart fan oar guod waskje. Jo kinne hjirfoar in normaal program brûke mar wol mei in foarwask-programma .
• Brûk by mooglike ynkontininsje of spuien fuortsmyt-ûnderlizzers/matsjes yn it bêd of op de stoel.
• Meitsje by ynkontininsje gebrûk fan ynkontinintsjesmateriaal.
• Potten, bakjes en sokssawat mei omtinken leegje yn it toilet en it toilet twa kear trochspiele mei in sletten deksel.
• Offal dat besmet is mei útskiedingsprodukten (sa as spui of urine) yn in dûbele jiskepûde dwaan.
• Thússoarch en/of oare helpferlieners ynformearje oer it feit dat jo in gemo- en/of targeted terapy krije.

Redenen om te warskôgjen

By de neikommende klachten moatte jo fuortdalik kontakt opnimme mei it sikehûs, de dokter dy’t jo behannelet, of de ferpleechkundich konsulint onkology.

• Koarts boppe 38 C
• Kâlde rillings
• Bloednoazen dy’t langer dan 30 minuten oanhâlde
• Blauwe plakken, sûnder dat jo fallen binne of jo stjitten ha
• Oanhâldend blieden fan in wûntsje (langer as 30 minuten)
• Bloed by it poepen of yn de urine.
• Spuien: mear as in dei
• Diarree: langer as twa dagen
• Obstipaasje (ferstopping); langer as twa dagen
• Pynlike plakjes yn de mûle
• Ferskynsels fan it hân/foet syndroom
• Ferskynsels fan allergy (ynienen hûdútslach, jokte, koart op ‘e siken)
• Pleatslike ferskynsels dy op in ynfeksje wize kinne ( pine by it slokken, pynlik en branderich gefoel by it pisjen, oanhâldend hoastjen, en pine by it hoastjen)
• Ferskynsels fan bloedearmoede (wurgens, hertkloppings, koart op ‘ e siken, dûzeligens, wazich sjen, bleek wêze).
• Reade, spjeldeknop grutte plakjes op de hûd.
• Oanhâldende, heftige menstruaasje (langer as fiif dagen).
• Emosjonele- en/of gedrachsferoaringen dy langer as inkele dagen duorje.
• Elk oar ferskynsel wêrfan  jo tinke dat it yn ferbân stiet mei jo behanneling.

As jo twifelje of jo ûnwis fiele oer guon klachten dy jo ha, nim dan kontakt op mei it sikehûs, jo spesjalist of de ferpleechkundich konsulint onkology. Jo fine de telefoannûmers yn “Teams en Gong van saken”. Jo meie fansels ek kontakt opnimme mei jo húsdokter.